„Niech pożywienie będzie lekarstwem, a lekarstwo pożywieniem” – mawiał Hipokrates (ok. 460–370 p.n.e.), grecki lekarz, jeden z prekursorów współczesnej medycyny, określany mianem „ojca medycyny”.
I choć od wypowiedzenia tych słów przez starożytnego uczonego dzieli nas około 2400 lat, to nie tracą one ani odrobinę na znaczeniu. Wręcz przeciwnie, badania naukowe potwierdzają, jak fundamentalną rolę w utrzymaniu zdrowia i leczeniu chorób, także nowotworowych, odgrywa odpowiednie odżywianie.
Dlatego też Centrum Onkologii w Bydgoszczy przykłada szczególną wagę do kompleksowej opieki żywieniowej nad chorymi onkologicznymi a w ostatnich latach nasi specjaliści opracowali i wprowadzili nowatorski model postępowania. Składa się on z kilku elementów, które wspólnie zapewniają kontrolę nad stanem odżywienia pacjentów i umożliwiają skuteczną interwencję żywieniową w trakcie całej terapii.
Powstanie i struktura opieki żywieniowej
Pierwszym krokiem było powołanie w Centrum Onkologii Zespołu Żywienia Klinicznego, w skład którego weszli doświadczeni dietetycy kliniczni. Organizacja i zakres działania zostały oparte na wytycznych ESPEN (European Society for Clinical Nutrition and Metabolism), wiodącego towarzystwa naukowego na świecie, którego członkiem stowarzyszonym jest POLSPEN (Polskie Towarzystwo Żywienia Dojelitowego, Pozajelitowego i Metabolizmu). Zespół Żywienia Klinicznego objął opieką pacjentów hospitalizowanych, monitorując ich stan odżywienia oraz przeprowadzając interwencje żywieniowe w przypadku rozpoznania niedożywienia lub ryzyka jego wystąpienia. Przy wypisie pacjenci otrzymują zalecenia żywieniowe, które mają być kontynuowane w domu.
Kolejnym krokiem było otwarcie Poradni Żywieniowej w Poliklinice Centrum Onkologii. Zatrudnieni w niej doświadczeni dietetycy kliniczni świadczą bezpłatne porady żywieniowe dla pacjentów Centrum, co jest niezwykle rzadkie w realiach polskiej opieki medycznej, ponieważ w Polsce usługi te nie są refundowane przez NFZ. W Poradni konsultowani są pacjenci przygotowywani do zabiegów operacyjnych, leczenia skojarzonego, a także osoby w trakcie i po zakończeniu terapii przeciwnowotworowej.
Następnym, ogromnie ważnym elementem kompleksowej opieki było włączenie dietetyków klinicznych do komisji wielodyscyplinarnych nowotworów głowy i szyi oraz przewodu pokarmowego. Dzięki temu interwencje żywieniowe są planowane w ścisłej współpracy z chirurgami, onkologami klinicznymi i radioterapeutami, w kontekście wymogów terapii przeciwnowotworowej, co daje niezwykłą szansę na poprawę wyników leczenia.
Ostatnim, ale niezwykle istotnym krokiem, było otwarcie w styczniu 2024 r. Poradni Dojelitowego Żywienia Domowego. Dzięki temu pacjenci mogą kontynuować terapię żywieniową w warunkach domowych, przy wykorzystaniu zasobów i możliwości Centrum Onkologii, nawet podczas leczenia systemowego lub radioterapii, co znacząco poprawia ich komfort życia i skuteczność terapii.
Terapia żywieniowa
Terapia żywieniowa u chorych onkologicznych powinna być rozważana w każdym przypadku ryzyka lub obecności niedożywienia. Z tego powodu, szczególne znaczenie ma przesiewowa ocena stanu odżywienia, obowiązkowa w polskich szpitalach od 2012 roku, a także ocena stanu odżywienia podczas diagnostyki chorego onkologicznego w warunkach ambulatoryjnych.
Terapia żywieniowa w onkologii składa się z kilku kluczowych elementów:
- Ocena stanu odżywienia: Obejmuje analizę masy ciała, wskaźnika BMI, poziomu albumin we krwi oraz szczegółową ocenę składu ciała.
- Planowanie interwencji żywieniowej:
Na podstawie wyników oceny żywieniowej dietetycy kliniczni przygotowują plan interwencji żywieniowej - indywidualny plan żywieniowy, dostosowany do potrzeb energetycznych i białkowych danego pacjenta.
Pierwszym stopniem interwencji żywieniowej jest porada dietetyczna i po stwierdzeniu możliwości odżywiana doustnego, wzmacnianie diety doustnej.
W przypadku braku skutecznego żywienia doustnego, następnym etapem jest żywienie dojelitowe za pomocą zgłębników (nazywanych często sondami) dożołądkowych/dojelitowych lub gastrostomii/jejunostomii.
W przypadku braku możliwości wchłaniania substancji odżywczych drogą przewodu pokarmowego, wdrażane jest żywienie pozajelitowe.
- Monitorowanie efektów: Regularne kontrole pozwalają ocenić skuteczność terapii oraz wprowadzać ewentualne modyfikacje planu żywieniowego.
- Żywienie domowe: Dzięki poradniom żywienia domowego możliwe jest kontynuowanie leczenia żywieniowego poza szpitalem - dojelitowego lub pozajelitowego.
Profesor Michał Jankowski, przewodniczący Zespołu ds. Terapii Żywieniowej w Centrum Onkologii w Bydgoszczy podkreśla, że:
"Terapia żywieniowa musi być wieloetapowym procesem, w którym kluczowe znaczenie ma wczesna diagnostyka stanu odżywienia. Często odpowiednie włączenie leczenia dojelitowego lub pozajelitowego już na wczesnym etapie choroby decyduje o sukcesie leczenia onkologicznego.”
Leczenie dojelitowe i pozajelitowe
Leczenie jelitowe lub pozajelitowe mają zastosowanie w przypadku braku możliwości skutecznego żywienia doustnego.
Leczenie dojelitowe polega na dostarczaniu składników odżywczych bezpośrednio do przewodu pokarmowego za pomocą zgłębnika żołądkowego, nosowo-żołądkowego lub nosowo - jelitowego, a także bezpośrednio przezskórnie drenem stomijnym: do żołądka (gastrostomia np. PEG, przezskórna gastrostomia endoskopowa) lub jelita cienkiego (jejunostomia). Jest to preferowana metoda, gdy przewód pokarmowy funkcjonuje prawidłowo, ponieważ wspiera prawidłową funkcję jelita, regenerację śluzówki jelit i zachowuje naturalną funkcję trawienia.
Zgodnie z opinią prof. Jankowskiego:
"Leczenie dojelitowe nie tylko umożliwia dostarczenie wszystkich niezbędnych składników odżywczych, ale również pozytywnie wpływa na mikroflorę jelitową, co ma kluczowe znaczenie dla odporności pacjenta”.
Leczenie pozajelitowe stosuje się, gdy przewód pokarmowy nie jest w stanie prawidłowo funkcjonować i wchłaniać substancji odżywczych (np. w przypadku niedrożności lub ciężkiego stanu zapalnego w obrębie jelita grubego). W tej metodzie składniki odżywcze są podawane bezpośrednio do krwiobiegu za pomocą cewnika centralnego. Należy jednak pamiętać, że żywienie pozajelitowe wymaga odpowiedniej organizacji i musi kompleksowo obejmować szereg zagadnień, takich jak:
- staranne przygotowanie mieszanin żywieniowych, dostosowanych do indywidualnych potrzeb pacjenta,
- wsparcie pielęgniarskie w zakresie obsługi cewnika i podawania mieszanek,
- edukację pacjentów i ich rodzin w zakresie bezpiecznego stosowania terapii w domu.
W Centrum Onkologii w Bydgoszczy terapia pozajelitowa jest stosowana u hospitalizowanych chorych.
"Organizacja leczenia pozajelitowego wymaga nie tylko precyzyjnego przygotowania mieszanek, ale również ścisłej współpracy między zespołem medycznym a pacjentem. W Centrum Onkologii stworzyliśmy dedykowane zespoły, które czuwają nad każdym etapem tego procesu" – dodaje prof. Michał Jankowski.
Znaczenie kacheksji i sarkopenii
Niedożywienie jest poważnym problemem wśród pacjentów onkologicznych, dotykającym nawet 80% z nich. Wśród różnych postaci niedożywienia są kacheksja i sarkopenia, które dodatkowo komplikują proces leczenia i rokowanie.
Kacheksja to stan zaawansowanego niedożywienia połączony z przewlekłym stanem zapalnym. Charakteryzuje się znaczną utratą masy mięśniowej i tkanki tłuszczowej, co prowadzi do osłabienia organizmu, bólu, zmniejszenia zdolności do wykonywania codziennych czynności oraz obniżenia jakości życia. Kacheksja jest szczególnie często rozpoznawana u chorych onkologicznych, wiąże się z zaawansowaniem choroby, jest trudna do odwrócenia i ma istotny wpływ na rokowanie pacjentów.
Sarkopenia to utrata masy mięśniowej i jej funkcji, która może występować niezależnie od kacheksji lub jej towarzyszyć. Szczególny, negatywny wpływ sarkopenii na organizm chorego wynika z tego, że mięśnie pełnią kluczową rolę jako rezerwuar białka potrzebnego do syntezy białek, a co za tym idzie - regeneracji tkanek, sprawności układu immunologicznego i podtrzymywania procesów metabolicznych. Utrata masy mięśniowej osłabia odporność, zmniejsza tolerancję leczenia oraz zwiększa ryzyko powikłań.
Znaczenie terapii żywieniowej w leczeniu onkologicznym
Terapia żywieniowa odgrywa ogromną rolę w kompleksowym leczeniu onkologicznym. Współcześnie publikowane wyniki prac jednoznacznie wskazują, że odpowiednie wsparcie żywieniowe może znacząco poprawić tolerancję leczenia, zmniejszyć liczbę powikłań, poprawić jakość życia pacjentów i je przedłużyć. Szczególny nacisk kładzie się na utrzymanie masy mięśniowej, która odgrywa fundamentalną rolę w procesie regeneracji organizmu.
Ważnym aspektem terapii żywieniowej jest także prewencja niedożywienia w trakcie przygotowania do zabiegów operacyjnych. Optymalne wsparcie żywieniowe przed i po operacji minimalizuje ryzyko powikłań oraz skraca czas rekonwalescencji, umożliwiając szybsze rozpoczęcie dalszego leczenia onkologicznego.
W praktycznym wymiarze, utrzymanie prawidłowego stanu odżywienia i masy mięśniowej, daje chorym lepszą tolerancję na radioterapię i chemioterapię, pozwala na lepsze wyniki leczenia chirurgicznego, a co za tym idzie lepsze rokowanie.
Nowatorskie podejście do terapii żywieniowej
Kompleksowa opieka żywieniowa w Centrum Onkologii w Bydgoszczy pozwala skutecznie przeciwdziałać niedożywieniu oraz jego powikłaniom. Dzięki zaawansowanym metodom diagnostycznym i terapiom dostosowanym do indywidualnych potrzeb pacjentów, możliwe jest uniknięcie poważnych problemów zdrowotnych, takich jak kacheksja czy sarkopenia. Zabezpieczenie odpowiedniej podaży białka i energii umożliwia przeprowadzenie leczenia przeciwnowotworowego w pełnych dawkach, co przekłada się na jego skuteczność.
Należy przy tym pamiętać, że pierwszym sposobem odżywiania pozostanie zawsze droga doustna. Smaczne i pożywne posiłki w szpitalu muszą dostarczać chorym odpowiednią ilość kalorii i białka.
Profesor Jankowski wskazuje na innowacyjne podejście wdrożone w Centrum Onkologii:
„Otwarcie restauracji Fantazja, gdzie pacjenci korzystają z posiłków w formie szwedzkiego stołu, nie tylko wspiera ich dietetycznie, ale również rehabilituje psychicznie i fizycznie. Chorzy mobilizują się do aktywności, wychodzą z łóżek i integrują z innymi”.
To podejście uwzględnia również znaczenie diety w poprawie wyników leczenia onkologicznego.
Plany na przyszłość
Centrum Onkologii planuje dalszy rozwój swojej działalności. W przyszłości planowane jest rozszerzenie działalności Poradni Żywienia Domowego o domowe żywienie pozajelitowe oraz zwiększenie dostępności konsultacji żywieniowych, wykonywanych przez wykwalifikowanych dietetyków klinicznych. Planowane jest także włączenie dietetyków klinicznych do kolejnych komisji wielodyscyplinarnych, co pozwoli na jeszcze bardziej kompleksowe podejście do opieki nad chorymi.
Kompleksowa opieka żywieniowa w Centrum Onkologii w Bydgoszczy to przykład nowoczesnego i skutecznego podejścia do wsparcia pacjentów w ich walce z chorobą. Dzięki ciągłemu rozwojowi i zaangażowaniu specjalistów, Centrum wyznacza nowe standardy w terapii onkologicznej.
